फलटणःसांची स्तूपाच्या तोरण द्वारावरील हे शिल्प सम्यक संबुध्द यांच्या जन्माच्या वेळसचे आहे त्यांच्या आईला पडलेल्या स्वप्नांच्या पैकीचे एक आहे , आपण त्याला महामाया यांचे स्वप्न शिल्प म्हणून ओळखतो पण सम्यक संबुध्द यांच्या आईचे नाव महामाया नव्हेत वास्तवात त्यांच्या आईचे नाव रूमीन देई होते ,सम्यक संबुध्द यांच्या जीवनातील घटना क्रमांना महत्व प्राप्त झाले होते म्हणून प्रत्येक घटनेला “महान” म्हणून महा अशी सज्ञ जोडण्यात आली आहे, जसे सम्यक संबुध्द यांनी दिवसा उजेडात गृहत्याग केले त्या घटनेना “माहाभिनिषक्रमण” म्हणून संबोधित केले जाते तसेच मृत्यूला त्यांच्या निर्वाणाला “महापरिनिर्वाण” असे संबोधित केले जाते, इ स च्या पहिल्या शतकात मानवीय स्वरूपात सम्यक संबुध्द यांचे शिल्प निर्माण होण्या आधीचे हे शिल्प, म्हणून सम्यक संबुध्द यांच्या उपस्थितीचे/ प्रेझेन्सचे प्रतीक म्हणून हे शिल्प स्तूपांच्या अलंकरणात आवर्जून समावेश केले जाते असे , अस्तित्वात नसलेल्या आणि आता वस्तुसंग्रहालयात अवशेषांच्या स्वरूपात संग्रहित असलेल्या भरहुत स्तूपावर देखील अशी स्वप्न शिल्प होती.
स्तूपावर जसे हे स्वप्न शिल्प निर्माण करण्यात आले तसेच ते पश्चिम भारतातील सह्याद्रीमधील लेण्यांवर पण दिसून येतात स्तूपांच्या अलंकरणात जसा या प्रसंगाचा समावेश केला होता तसे ते लेण्यातून ही होते हे सम्यक संबुध्द यांच्या उपस्थितीचे प्रतीक आहे.
सांची तोरण द्वारावरील या शिल्प पटात सम्यक संबुध्द यांच्या जन्म प्रसंगाला जणू काही गोठून ठेवण्यात आले आहे प्रस्तरात त्याला साठवून ठेवण्यात आले आहे, पुढच्या पिढीला त्या प्रसंगाचे साक्षीदार होण्यासाठी, संपूर्ण शिल्प स्थानिक हस्तिदंतावर काम करणाऱ्या कुशल हाताच्या शिल्पकारांनी तयार केले आहे आपली संपूर्ण विद्वत्ता पारंगतता या प्रसंगाला उतरवण्यात खर्ची केली आहे हे स्पष्टपणे दिसून येते.
सुक्ष्म निरिक्षण केले तर दोन हजार सहाशे वर्षापूर्वीचा प्रसंग आपल्या डोळ्यासमोर तरळून जातो, राज महालात माता महामाया शय्येवर उजव्या कुशीवर उजवा हात डोक्या खाली घेऊन डावा हात डाव्या पायावर कमरेवर अलगद स्थिरावलेल्या अवस्थेत असून डावा पाय किंचितसे गुडघ्या जवळ दुमडून निजलेल्या आहेत त्यांच्या डोक्या जवळ त्यांच्या सेविका दिसून येत आहेत, महालात निजलेल्या आहेत हे कळुन यावे म्हणून आपल्या डाव्या बाजूस कोपर्‍यात बुरूज व त्याला लागून कठडा दाखवण्यात आला आहे, महामाया जिथे निजलेल्या आहेत तिथे वर मोठे गवाक्ष दिसत आहेत जे तत्कालीन राज महालांना मोठमोठ्या कोठ्यांना असे , तर त्याचे छत अर्धवर्तुळाकार उतरणारे आहे जे आपल्याला संघारामातून लेण्यातून दिसून येते , हा मंगल प्रसंग कोणत्याही क्षणी घडेल म्हणून कुतूहलतेने दुसर्‍या महालात वाट पाहणारे राज घराण्यातील स्त्री पुरुष बाजूच्या कोपर्‍यात दिसून येत आहेत.
सुमेध बोद्धीसत्व आपले शेवटचे जन्म या भूतलावर घेणार आहेत म्हणूनच माता महामाया यांच्या गर्भात प्रवेश करणारे पांढरेशुभ्र हत्तीचे स्वरूप इथे त्यांच्या पाया जवळ वरच्या कोपर्‍यात स्थापित करण्यात आले आहे हा सर्व प्रसंग अलौकिक स्वरूपात आहे, ही घटना जरी ऐतिहासिक असली तरी तिला नंतरच्या काळात मात्र अलौकिक स्वरू प्राप्त झाले होते.
विशेष म्हणजे इथे दोन मोर दाखवण्यात आले आहेत एक छतावर तर दुसरे हत्तीच्या मागे कदाचित ते मौर्य राज घराण्याची उपस्थित दर्शवण्यासाठी असू शकेल कारण हा स्तूप मौर्य राज घराण्यातील तिसरे शासक चक्रवर्ती सम्राट अशोक यांनी निर्माण केला होता व या स्तूपाचे विस्तारीकरण शुंगांनी व आपले महाराष्ट्रीयन पहिले राज घराणे सातवाहन यांनी एकत्रित मिळून केले होते.
सांची स्तूपावर कधी गेलात तर सम्यक संबुध्द यांच्या जीवनातील प्रसंगावर आधारित शिल्पपट निरिक्षण करून पहा.
हे खूप छोटेसेच पण महत्त्वपूर्ण शिल्पांकन मला फोटोच्या स्वरूपात उपलब्ध करून दिले आहे ते माझे मित्र अर्जुन काटे यांनी.
सूरज रतन जगताप
