Chhaava : सध्या गेल्या काही दिवसांपासून छावा चित्रपटाची जोरदार चर्चा रंगली आहे. या चित्रपटात छत्रपती संभाजी महाराजांची भूमिका विकी कौशलने साकारली आहे. तर अक्षय खन्नाने औरंगजेब या पात्राला न्याय दिला आहे. या चित्रपटामुळे मराठी साम्राज्य, छत्रपती, पेशवे आणि मुघल साम्राज्याची चर्चा सुरु झाली आहे. इतिहासाची पानं जेव्हा जेव्हा वाचली जातात तेव्हा त्यात मराठी साम्राज्यबद्दल कमी तर मुघलांबद्दल जास्त वाचायला मिळतं. यावरुन अनेक वेळा वादही झाले आहेत. औरंगजेबाच्या राजवटीचा मुद्दा कायम गाजला आहे. याचाच परिणाम औरंगाबाद म्हणजे आताचे संभाजीनगर आणि उस्मानाबाद जे आताचे धाराशीव यांची नावं बदलण्यात आली. (After Chhaava the Maratha Empire was in discussion Who had power Chhatrapati or Peshwa What is Hindavi Swarajya)
गेल्या काही वर्षांमध्ये बॉलिवूडने मराठा साम्राज्य आणि युद्धातील शौर्याबद्दल तान्हाजी, बाजीराव मस्तानी आणि पानीपत या चित्रपटामुळे लोकांना या शौर्याची खऱ्या अर्थाने झाली. जेव्हा कधी आपण मराठा साम्राज्याबद्दल पुस्तकांमध्ये वाचतो किंवा चित्रपटातून त्याबद्दल बघतो. तेव्हा तुम्ही छत्रपती, पेशवे, सरदार, प्रांतप्रमुख, सामंत आणि श्रीमंत अशा पदव्यांचा उल्लेख पाहिला असेल. या शब्दांचा अर्थ आजही अनेकांना माहिती नाही. एवढंच नाही तर छत्रपती आणि पेशवे यामध्ये फरक आहे का असा प्रश्न अनेकांना पडतो. मराठा साम्राज्याचा उदय आणि मराठा साम्राज्य हे राज्यात किती पसरलंय पाहूयात.
भारतीय इतिहासाच्या सुवर्ण पानांमध्ये मराठा साम्राज्याचं नाव मोठ्या आदराने आजही घेतलं जातं. यात मराठा योद्ध्यांच्या शौर्याबद्दल सांगितलं आहे. 1674 मध्ये रायगडावर राज्याभिषेकानंतर शिवाजी महाराजांना ‘छत्रपती’ म्हणून घोषित करण्यात आलं आणि मराठा साम्राज्याची स्थापना करण्यात आली.
आता आपण मराठा साम्राज्यातील पदव्यांबद्दल जाणून घेऊयात
-
छत्रपती : ही मराठा साम्राज्यातील सर्वोच्च पदवी मानलं जातं. छत्रपती म्हणजे ‘राजांचा राजा’. शिवाजी महाराजांनी हे पद भूषवलं आणि नंतर त्यांचे वंशज ते पद भूषवत आहेत.
-
पेशवे : छत्रपतींनी नियुक्त केलेला मराठा साम्राज्याचा सर्वात शक्तिशाली मंत्री असतात. सुरुवातीला ते एक पद होते, मात्र नंतर पेशवे मराठा साम्राज्याचे प्रत्यक्ष शासक मानले गेले आहेत.
-
प्रांत प्रमुख : मराठा साम्राज्यातील राज्ये आणि प्रांतांचे प्रशासक असतात. प्रमुख राज्यांमध्ये प्रशासनावर देखरेख करणे आणि कर वसूल करणे ही प्रांतांची जबाबदारी असते.
-
सामंत : मराठा साम्राज्याचे कनिष्ठ राजे किंवा जमीनदार जे स्थानिक शासक म्हणून काम करत होते. लष्कर आणि कर प्रणालीत योगदान दिले.
-
सरदार : मराठा सैन्यातील उच्च लष्करी अधिकारी, ज्यांचे स्वतःचे सैन्य होते आणि युद्धादरम्यान त्यांनी महत्त्वाची भूमिका बजावली.
-
श्रीमंत : ही पदवी साम्राज्यातील प्रभावशाली लोकांना, विशेषतः पेशवे आणि इतर महत्त्वाच्या सरकारांना दिली जात असे.
छत्रपती आणि पेशवे यांच्यात काय फरक होता?
छत्रपती हे मराठा साम्राज्याचे सर्वोच्च पद होते, जे वंशपरंपरागत आहेत. हे पद फक्त शिवाजी महाराजांच्या वंशजांना देण्यात आलंय. त्याच वेळी, पेशवे हे मराठा साम्राज्यात मंत्रीपद होते, मात्र 1713 नंतर सत्ता पेशव्यांच्या हाती आली. छत्रपती फक्त नावापुरतंच शासक राहिले.
मराठा साम्राज्याचा उदय कधी झाला?
1674 मध्ये शिवाजी महाराजांनी मराठा साम्राज्याची स्थापना केली. शिवाजी महाराजांचे उत्तराधिकारी बाजीराव पेशवे आणि त्यांच्या उत्तराधिकारी यांनी मराठा साम्राज्याचा विस्तार दक्षिण भारतापासून उत्तर भारतातील दिल्लीपर्यंत आणि पश्चिमेकडील गुजरातपासून पूर्वेकडील ओरिसा (आता ओडिशा) पर्यंत केलंय.
हिंदवी स्वराज्य म्हणजे काय?
छावा चित्रपटात दाखवले आहे की छत्रपती संभाजी महाराज त्यांच्या शेवटच्या श्वासापर्यंत स्वराज्यासाठी लढत राहिले. आता प्रश्न असा आहे की, स्वराज्य म्हणजे काय? खरंतर, शिवाजी महाराजांनी रायगडावर राज्याभिषेक केला. त्याला मुघल साम्राज्यापासून पूर्णपणे वेगळे व्हायचे होते, यासाठी त्याने नवीन चलन आणि शाही चिन्ह देखील जारी केलं. प्राचीन भारतीय प्रशासकीय व्यवस्था आणि समकालीन व्यवस्था यांचे संयोजन करून शिवाजी महाराजांनी त्यांच्या काळासाठी आणि लोकांना अनुकूल असलेली एक नवीन शासन व्यवस्था निर्माण केली. याअंतर्गत धर्म आणि जातीच्या पलीकडे जाऊन प्रतिभावान लोकांना संधी देण्यात आल्या. लोकांचे रक्षण केलं. शेतकऱ्यांच्या कल्याणाकडे विशेष लक्ष दिलं. उद्योगांना प्रोत्साहन देऊन आर्थिक स्थिरता सुनिश्चित केली. राज्याचे रक्षण करण्यासाठी एक शक्तिशाली लष्करी दल निर्माण केलं.
छत्रपती शिवाजी महाराजांचे स्वराज्य म्हणजे अशी शासनव्यवस्था ज्याद्वारे सामाजिक, धार्मिक आणि आर्थिक क्रांती घडून आली. जेव्हा छत्रपती संभाजी महाराजांचे पुत्र शाहूजी छत्रपती झाले, तेव्हा मराठ्यांमध्ये फूट पडू लागली. ज्याला हाताळण्यात पेशव्यांनी महत्त्वाची भूमिका बजावली. हा तो काळ होता जेव्हा पेशवे शक्तिशाली बनले आणि छत्रपतींकडे फक्त गादी उरली होती.
