अतुल कहाते11 तासांपूर्वी
- कॉपी लिंक
‘एआय’चा आवाका, त्याचा वेग, झपाटा हे सगळं अवाक् करून सोडणारं आहे. आपल्याला त्यामुळं गांगरल्यासारखं होत असलं, तरी ‘जिबली’च्या निमित्तानं आपली सारासार विवेकबुद्धी गमावून ‘एआय’च्या त्सुनामीत गटांगळ्या खाण्यापासून तरी निदान स्वत:ला वाचवण्याचा प्रयत्न केला पाहिजे!
भारतात जिलबी सगळ्यांना माहीत असली, तरी गेल्या काही दिवसांपासून आपल्या डिजिटल विश्वात ‘जिबली’ हा नवा प्रकार अचानक धुमाकूळ घालू लागला आहे. यामागेही पुन्हा एकदा ‘एआय’चंच तंत्रज्ञान असणं, हा आता आश्चर्यही वाटू नये इतका सातत्यानं घडणारा प्रकार असल्याचं दिसत आहे. हायाओ मियाझाकी, इसाओ ताकाहाता आणि तोशिओ सुझुकी या तिघांनी १९८५ मध्ये जपानच्या टोकियोमधल्या कोगाने या भागात ‘स्टुडिओ जिबली’ची स्थापना केली. तेव्हापासून अॅनिमेशन, जाहिराती, टीव्हीसाठीचे चित्रपट अशा अनेक गोष्टींसंबंधीची निर्मिती करण्याचं काम जिबलीकडून होतं आहे. जिबलीचं वैशिष्ट्य म्हणजे, पारंपरिक पद्धतीनं तयार केले जात असलेले कार्टून, अॅनिमेशनपट यांच्यापेक्षा खूप वेगळ्या प्रकारची आणि जिवंत वाटतील अशी चित्रं त्यात असतात. बहुतेक जिबली चित्रं एखाद्या निष्णात चित्रकारानं हातानं काढल्यासारखी वाटत असल्यामुळं ती अगदीच बघत राहावीशी वाटतात.
गंमत म्हणून ठीक, पण… ‘एआय’ तंत्रज्ञानाची मूळ संकल्पना म्हणजे माहितीच्या अतिविशाल साठ्यांचा अक्षरश: फडशा पाडणे, त्यातून शिकणे आणि शिकलेल्या गोष्टींचा वापर प्रश्नांची उत्तरं देण्यासाठी किंवा नवनिर्मितीसाठी करणे. ‘माहिती’ हा यातला महत्त्वाचा मुद्दा. इथे माहिती म्हणजे मजकूर, चित्रं, व्हीडिओ, आवाज, संगीत असं काहीही असू शकतं. मोझार्टच्या सिंफनी, भीमसेनजी किंवा किशोरीताईंची रागांची सादरीकरणं, चित्रपट हे सगळं ‘एआय’ समजू / ऐकू / वाचू / बघू शकतं आणि त्यातून शिकून नवं तयार करू शकतं. साहजिकच, जिबलीची आजवरची चित्रं बघून त्यानुसार नवी चित्रं तयार करणं किंवा आपण दिलेल्या वैयक्तिक चित्राचं रूपांतर जिबलीसारख्या चित्रामध्ये करणं हे ‘एआय’ला सहजशक्य आहे. यासाठीची तरतूद ‘ओपन एआय’ आणि इतर कंपन्यांनी करून दिल्यावर जगभरात आपल्या छायाचित्रांचं रूपांतर जिबलीसारख्या चित्रांमध्ये करण्याची लाटच पसरली. निव्वळ गंमत म्हणून हा प्रकार करून बघणं ठीक असलं, तरी यातून दोन ठळक मुद्दे समोर येतात : पहिला स्वत:पुरता, तर दुसरा सर्वव्यापी. त्याविषयी बोललं पाहिजे.
‘डीप फेक’चा धोका : पहिला मुद्दा म्हणजे, आपण आपली स्वत:ची, कौटुंबिक, खासगी छायाचित्रं जिबलीसारख्या स्वरूपात काढून घेण्यासाठी स्वत:हून पुरवतो, तेव्हा आपण ‘एआय’ला आयतं खाद्य पुरवतो. ‘एआय’चं शिक्षण पूर्णपणे त्याला मिळू शकत असलेल्या माहितीच्या आधारावर सुरू असल्यामुळं त्याच्यासाठी ही पर्वणीच आहे. यातून आपली छायाचित्ररूपी माहिती ‘एआय’ कंपन्यांकडे तर जातेच; पण तिथून ती कशी, कुणासाठी, कधी वापरली जाईल, यावरचं नियंत्रण आपण पूर्णपणे गमावून बसतो. ‘डीप फेक’सारखे प्रकार सातत्यानं घडत असताना आपण स्वत:हून हा धोका ओढावून घेण्यासारखं आहे. उद्या आपल्या कुटुंबातल्या कुणाचा ‘डीप फेक’ व्हिडिओ निघाला किंवा आपल्या कुटुंबातल्या कुणाचा आपण संकटात असल्याचा बनावट पण अगदी खरा वाटणारा व्हिडिओ कॉल आला आणि आपण त्याला फसलो, तर त्यामागे आपणच अशा प्रकारे ‘एआय’ला पुरवलेलं खाद्य कारणीभूत ठरू शकतं. काही वर्षांपूर्वी फेसबुकवर.. ‘तुम्ही आत्ता अमुक वर्षे वयाचे असताना असे दिसत असाल, तर तमुक वर्षांचे झाल्यावर कसे दिसाल?’ अशा प्रकारच्या आकर्षक गोष्टी असायच्या. असंख्य लोकांनी आपली छायाचित्रं फेसबुकला यासाठी पुरवून समृद्ध केलं. याचा हा आधुनिक प्रकार म्हणता येईल.
रोजगारांच्या मुळावर घाव : दुसरा मुद्दा सर्वव्यापी अशासाठी की, आज जिबली तर उद्या काय, असा प्रश्नच विचारण्याची सोय आता ‘एआय’मध्ये राहिलेली नाही. ‘एआय’साठी खरोखरच काहीही अशक्य नाही. सगळ्या क्षेत्रांमधल्या सगळ्या गोष्टी शिकणं ‘एआय’ला शक्य आहे. त्यामुळे अशा क्षेत्रामध्ये काम करणाऱ्या लोकांची मुळात गरजच काय, असा प्रश्न विचारला जाणंही अपरिहार्य झालं आहे. जिबलीचं सोडा; ज्या संगणक क्षेत्रानं ‘एआय’ची निर्मिती केली आहे, त्या क्षेत्रामध्येच ‘प्रोग्रॅमिंग’ किंवा ‘कोडिंग’ करत असलेल्यांची गरज लवकरच खूप कमी होईल, अशी परिस्थिती ‘एआय’ने निर्माण केली आहे. म्हणजेच, संगणक क्षेत्रानं रोजगारांच्या बाबतीत आपल्या मुळाशीच घातलेला हा घाव आहे.
‘एआय’ला काहीही अशक्य नाही : जिबलीच्या बाबतीत बोलायचं, तर जीव ओतून चित्रं काढत असलेल्या चित्रकारांचं काय? मुळात जिबलीची निर्मिती केलेल्या लोकांचं काय? आता ‘एआय’मध्ये सर्रास कुणीही अशी चित्रं काढू शकत असेल आणि अॅनिमेशन तयार करू शकत असेल, तर ‘जिबली’ या मूळ कंपनीकडं कोण जाईल? इतर कुठल्याही क्षेत्राच्या बाबतीतही आपल्याला असंच म्हणता येईल. फक्त कला, साहित्य यापुरतं हे मर्यादित नाही, हे संगणकशास्त्राच्या उदाहरणावरून आपल्या लक्षात आलं असेलच. पण, इतरही असंख्य क्षेत्रांमध्ये माणूस करत असलेलं काम ‘एआय’साठी अजिबात अशक्य नसल्याचं आपल्या लक्षात येईल. ‘एआय’चा आवाका, त्याचा वेग, झपाटा हे सगळं अवाक् करून सोडणारं आहे. आपल्याला त्यामुळं गांगरल्यासारखं होत असलं, तरी ‘जिबली’च्या निमित्तानं आपली सारासार विवेकबुद्धी गमावून ‘एआय’च्या त्सुनामीत गटांगळ्या खाण्यापासून तरी निदान स्वत:ला वाचवण्याचा प्रयत्न केला पाहिजे!
‘एआय’ माणसासारखा विचार करू लागला तर..? ‘एआय’चे ‘गॉडफादर’ जेफ्री हिंटन यांना एका मुलाखतीत प्रश्न विचारण्यात आला : ‘एआय खरोखरच माणसासारखा विचार करू शकेल का?’ यावर हिंटन यांनी प्रतिप्रश्न केला : ‘माणूस विचार करतो म्हणजे नेमकं काय, हे आपल्याला समजलेलं आहे का?’ हे ऐकून मुलाखतकार गडबडला. हिंटन पुढे म्हणाले : ‘जेव्हा आपल्याला हे समजेल, तेव्हा ते ‘एआय’ला शिकवणं अगदी सहजशक्य आहे.’
(संपर्कः akahate@gmail.com)
