पितळखोरा लेणीतील स्फटिकात तयार केलेले स्तूपाच्या आकाराचे अस्थी करंडक…!
सन १९५७/५९ साली भारतीय सर्वेक्षण विभागाच्या माध्यमातून पितळखोरा लेणीच्या मुख वास्तू असलेल्या “चैत्य घर” ( चैत्यगृह लेणी क्रमांक ३ ) समोरी प्रांगणात पडलेला मातीचा ढिगार उपसण्याचे काम हाती घेण्या आले , तत्कालीन भारतीय सर्वेक्षण विभागाचे अधिकारी माननीय म न देशपांडे सर यांना जवळपास दोन डझनभर पुरावअवशेष मातीच्या ढिगार्या खालून प्राप्त झाले होते ज्यात अनेक मौल्यवान अवशेष होते , माननीय म न देशपांडे सरांचे ज्युनियर म्हणून ढवळीकर सर सोबत होते व फोटोग्राफर म्हणून सुरेश वसंत सर त्या ठिकाणी उपस्थित होते.
लेणीच्या प्रांगणातील मातीच्या ढिगाऱ्याखाली “संकरीन यक्ष” लेणीच्या दिशेने तोंड करून असलेल्या अवस्थेत सापडला , तत्कालीन जनमानसात धारणा होती की यक्ष हे लेण्यांचे रक्षणकर्ते असल्याने लेणीवर यक्ष प्रतिमा स्थापित केली जात होती , त्याच बरोबर काही तांब्याची व मातीच्या भांड्यांचे अवशेष देखील सापडले होते, बुध्द माता महामाया यांचे खंडीत शिल्प राज घराण्यातील युगुल शिल्प “महाभिनिष्क्रमणाचे” शिल्प असे अनेक मौल्यवान अवशेष सापडे पण महत्त्वपूर्ण म्हणजे स्फटिकात तयार केलेल्या स्तूपाच्या आकाराचे अस्थी करंडक ( crystal casket ).
भारतात अशा प्रकाराचे स्फटिकात तयार केलेल्या दोन हजार वर्षांपूर्वी स्तूपाच्या आकाराचे अस्थी करंडक हे एकमेव, सोपारा स्तूप व नागार्जुनकोंडा स्तूपातून देखील स्फटिकात तयार केलेले अस्थी करंडक सापडले आहेत पण ते स्तूपाच्या आकाराचे नाहीत, पितळखोरा लेणीतील स्तूपाच्या आकाराचे अस्थी करंडक हे एकमेव.
स्फटिकात तयार करण्यात आलेले अस्थी करंडक पितळखोरा लेणीवर दोन ठिकाणांवरून सापडले , एकूण पितळखोरा लेणीवर स्फटिकात तयार केलेले सात अवशेष मिळाले, पाच स्तूपाच्या आकाराचे करंडक एक रिंग व एक नळी सारख्या आकारचे होते , तिन स्तूपाच्या आकाराच्या करंडकातून अर्हत पद प्राप्त केलेल्या आदरणीय भदंतांचे शारीरिक धातू व त्या बरोबर ठेवण्यात आलेले बीड व मणी होते.
तीन स्फटिकात तयार करण्यात आलेले स्तूपाचे करंडक व रिंग हे मुख्य चैत्यगृहातील स्तूपाच्या मागच्या बाजूस असलेल्या खोबणीत सन्मानपूर्वक घडीव दगडाच्या झाकणाखाली बंद करून ठेवण्यात आलेले होते, दोन स्तूपाच्या आकाराचे करंडक मातीच्या ढिगार्यातून सापडले व स्फटिकात तयार करण्यात आलेली नळीच्या आकाराचे अवशेष लेणी क्रमांक चारच्या समोरील मातीच्या खाली एका बोल्डरमधील सॉकेटमधून सापडले. ही बाब पुरेशी आहे हे समजून घेण्यासाठी की प्राचीन काळातील बौध्द धम्म अनुयायी आपल्याला आदरणीय व्यक्तींचे पवित्र शारीरिक धातू अवशेष अशाप्रकारे जतन करून ठेवत असत, कार्ला लेणीवरील चैत्यगृहातील डाव्या बाजूस असलेल्या खांबांच्या रांगेतील पाचव्या स्तंभातील खोबणीत देखील शारीरिक धातू सांभाळून ठेवण्यात आले होते तसेच भाजे लेणीतील स्मृती स्तूप समूहातून देखील असेच शारीरिक धातू ठेवण्यासाठी तयार करण्यात आलेल्या खोबण्या दिसून येतात.
पितळखोरा लेणी १९५३ साली संरक्षित स्मारक म्हणून घोषीत करण्यात आली होती व तत्पूर्वी स्वातंत्र्यपूर्व काळात ही लेणी हैद्राबादच्या निजामांच्या अखत्यारीत येत असल्याने निजामशाहीत पितळखोरा लेणी, अजंठा लेणी, वेरूळ लेणी, औरंगाबाद लेणी व घटोत्कच लेणीवर संवर्धनाच्या कामाकरिता काही रक्कमेची तरतूद करण्यात आली होती.
निजामशाहीत १९४१ च्या काळात माननीय म गो दिक्षीत सर यांनी दोन लेण्या शोधून काढल्या होत्या ज्या डावीकडच्या दुसर्‍या भागातील १३ व १४ क्रमांकाच्या लेण्या आहेत तसेच “सुवर्ण प्रतिमा” दान लेख देखील दिक्षीत सरांना वाचण्यात यश प्राप्त झाले होते आज हा लेख नष्ट झाला आहे.
अशा अनेक ज्ञात अज्ञात बाबी पितळखोरा लेणीतून समजून घेण्या सारख्या आहेत, पितळखोरा लेणीवर सापडलेले स्फटिकात तयार करण्यात आलेले स्तूपाच्या आकाराचे पाच करंडका पैकी तीन करंडकाचा छोटा दोन मिनिटांचा विडिओ मी पांथस्थ युट्यूब चॅनेलसाठी तयार केला आहे तो आपण सर्वांनीच आवर्जून पहा.
दोन हजार वर्षापूर्वी तोकडी संसाधन असतांना स्फटिक जो की एक पारदर्शक दगड असतो त्याला आपल्या पूर्वजांनी कशाप्रकारे स्तूपाचा आकार दिलाय तसेच हर्मिकेची व छत्रावलीची एकदम अचंबित करणारी तरतूद केली आहे की ती बाहेर काढून स्तूपाच्या आत आदरणीय भदंतांचे शारीरिक धातू ठेवून बंद करण्यात येऊ शकते. ही कल्पकता कला निपुणता दोन हजार वर्षापूर्वीची आपल्याला अचंबित होण्यास भाग पाडते.
आपल्या पांथस्थ युट्यूब चॅनेलवरून हा भाग प्रसिद्ध होईल, ही अत्यंत महत्त्वपूर्ण अभ्यासपूर्ण माहीती आवडल्यास आपल्या मित्रपरिवारात शेअर करा आपला पांथस्थ युट्यूब चॅनेल सबस्क्राइब करायला सांगा व बाजूचा बेल आयकॉन न विसरता दाबा तसेच माहीती आवडल्यास कमेंट बॉक्समध्ये आपला अभिप्राय जरूर नोंदवा….!
लिंक : https://youtube.com/@panthastathetraveller?si=rMfYN2C2TUyzIg3I
सूरज रतन जगताप, लेणी अभ्यासक
