गांधार शिल्पकलेचा प्रभाव असलेली सम्यक संबुध्द यांचे शिल्प…!
ग्रेट गांधार प्रदेश म्हणुन ओळखले जाणारे प्राचीन काळातील ठिकाण जे प्रामुख्याने आताच्या वायव्य पाकिस्तान आणि पूर्व अफगाणिस्तानात स्थित होते , याच प्रदेशातून सम्यक संबुध्द यांचे पहिले शिल्प निर्माण करण्यात आले होते, सम्यक संबुध्द व कल्पीलेले बोध्दीसत्व यांना साकारण्याचा पहिलाच प्रयत्न या भूभागावरुन झाला, साल होते इ सन पहिले शतक, या भूभागावर राज्य करणारे तत्कालीन कुषाण राज घराण्यातील दुसरे शासक देवपुत्र कनिष्क यांनी ते करून घेतले होते.
इ सनाच्या ७८ मध्ये महासांघीकांची पहिली धम्म संगीती भरवण्यात आली होती, कुषाण राजे कनिष्क यांच्या राजाश्रयाखाली हे आयोजन करण्यात आले होते. संगीतीचे अध्यक्षपद वसुमित्त-वसुमित्र यांनी भूषवले आणि अश्वघोष हे त्यांचे उपाध्यक्ष होते, याच धम्म संगीतीमध्ये सम्यक संबुध्द यांची मानवीय कायेतील सुवर्ण मूर्ती साकारली गेली होती तसेच सुवर्ण नाणे देखील पाडण्यात आले होते , ज्याच्या एका बाजूस स्वतः कनिष्क राजे हे होते तर दुसर्‍या बाजूस स्थानक स्वरुपातील उजवा हात आशिर्वाद मुद्रेत व डाव्या हाताने चिवराचा काठ धरलेले सम्यक संबुध्द यांचे रुप होते व “बुद्ध” ही अक्षरे अंकित केली गेली होती.
इ स च्या पहिल्या शतकापासून बुद्ध व बोध्दीसत्व यांच्या शिल्पांचा जोरदार प्रचार झाल्याचे दिसून येतो व जनमानसास ते आकृष्ट करु लागले होते याचे संकेत देखील आपल्याला सापडतात, महासांघीकांच्या मान्यता प्राचीन पश्चिम भारतातून बौध्द शिल्पकलेतून दिसायला सुरुवात होते ती इ सन च्या साधारण चवथ्या शतकाच्या उत्तरार्धात, सह्याद्रीमधील लेण्यांमधील शिल्पकलेचे सुक्ष्म निरीक्षणातून ही बाब लक्षात येते.
वर्तमानातील नाशिक इथल्या त्रिणहु पर्वतावरील “त्रिरश्मी” लेणी समूहातील लेणी क्रमांक २३ मधील स्थापत्यातील बदलाव सहज लक्षात येतात.
त्रिरश्मी लेणी क्रमांक २३ च्या समोरील भिंतीवरील खोबणीतुन छत्र धारण केलेली सम्यक संबुध्द यांची गांधार शिल्पकलेचा प्रभाव असलेली अर्ध उठावातील शिल्प साकारले गेले आहे, सम्यक संबुध्द यांच्या खंडित चेहर्‍यावरील स्थितप्रज्ञतेचे भाव आजही या शिल्पावर कायम राहील आहेत, उजवा हात खाली सोडलेला असून चिवराच्या एका टोकाला धरलेला डावा हात जाणीवपूर्वक खंडित करण्यात आला आहे मात्र चिवराला पडलेल्या घड्या ठळकपणे दिसून येत आहेत.
सर्रासपणे सम्यक संबुध्द यांच्या चेहर्‍याच्या मागील बाजूस असणारे प्रभावलय इथे दिसून येत नाही तर सम्यक संबुध्द यांच्या डोक्यावरील छत्रावली उत्कृष्टपणे कोरण्यात आली आहे, छत्रावलीचा गोलायदारपणा तयार करण्यात ती ‘अर्ध उठावात’ जरी कोरली गेलेली असली तरी त्यातून “पूर्णत्वाचा” आभास निर्माण करण्यात कलाकार यशस्वी झाला आहे, कलाकार त्याच्या कलेत किती निपुण होता , कलेतील पारंगतता त्याने अवगत केली होती याची प्रचीती आपल्याला आज ही आल्यावाचून राहत नाही.
सूरज रतन जगताप (लेणी अभ्यासक )
