रसिक स्पेशल: सर्वांत जुन्या लोकशाहीची नवी ‘स्व’त्वपरीक्षा

ट्रम्प यांच्यावर झाडली गेलेली गोळी ही त्यांच्या कानशिलालाच नव्हे, तर एका अर्थाने अमेरिकेच्या लोकशाहीला चाटून गेली आहे. तिथे राजकीय हिंसा नवी नसली, तरी या शतकात तिथे अशा घटना घडलेल्या नाहीत. त्यामुळे आता तिथल्या सुरक्षा व्यवस्थेच्या क्षमतेचे जसे मूल्यमापन होईल, तसे त्या देशाच्या लोकशाहीचे ‘स्व’त्वही जोखले जाईल.

अमेरिकेच्या राष्ट्राध्यक्षांची निवडणूक ही जगात सर्वांत जुन्या लोकशाहीचा उत्सव म्हणून ओळखली जाते. निकोप, पारदर्शी, मुक्त वातावरणात निवडणुका पार पाडणे आणि त्या तशाच पार पाडण्याचे जगालाही उपदेश देणे हा एरवी अमेरिकनांचा शिरस्ता. पण, राष्ट्राध्यक्षपदाचे उमेदवार असलेले माजी अध्यक्ष डोनाल्ड ट्रम्प यांच्यावर १३ जुलैला झालेल्या हल्ल्याने त्यालाच गालबोट लागले. या घटनेचे देशांतर्गत आणि आंतरराष्ट्रीय पातळीवर अनेक पडसाद उमटत आहेत. सुरूवातीपासूनच आक्रमक व वादग्रस्त असलेले ट्रम्प आणि अध्यक्षपद सांभाळण्यापासून ते निवडणुकीतील दावेदारीपर्यंत सतत लडखडणारे बायडेन या दोघांच्या खांद्यावर अमेरिकेची लोकशाही हेलकावे खात आहे. तिचे भवितव्य आता बऱ्याच अंशी ‘ट्रम्प’ कार्डवर ठरणार असल्याने या दोलायमान स्थितीचे धागे उलगडणे आवश्यक आहे.

राजकीय हिंसेचा इतिहास
ट्रम्प यांच्यावरील हल्ल्यामुळे अमेरिकेच्या राजकीय, सामाजिक आणि सांस्कृतिक तटबंदीला तर धक्का बसला आहेच; पण देशाच्या सुरक्षेचा प्रश्नही ऐरणीवर आला आहे. वास्तविक अमेरिकेच्या राजकारणाला राजकीय हिंसेचा इतिहास आहेच. याआधी अब्राहम लिंकन, जेम्स गारफिल्ड, विल्यम मॅकिन्ले आणि जॉन एफ. केनेडी या राष्ट्राध्यक्षांचा राजकीय हिंसेने बळी घेतला आहे. १९८१ मध्ये राष्ट्राध्यक्ष रोनाल्ड रेगन यांच्यावरही असाच प्राणघात हल्ला झाला होता. त्यानंतर थेट राष्ट्राध्यक्षांवर किंवा या पदासाठी उमेदवार असणाऱ्यावर अशा प्रकारचा हल्ला झालेला नव्हता. त्यामुळे ट्रम्प यांच्यावरील हल्ल्याकडे राजकीय हिंसेच्या संशयाने पाहिले जात आहे.

‘स्विंग स्टेटस्’वर अधिक लक्ष
पेनसिल्व्हेनिया हे ‘स्विंग स्टेट’ मानले जाते. या राज्यातून कधी रिपब्लिकन, तर कधी डेमोक्रॅटिक पक्षाला निवडून दिले जाते. २०१६ च्या निवडणुकीत इथे ट्रम्प यांना विजय मिळाला होता, २०२० मध्ये हे राज्य बायडेन यांच्याकडे गेले. स्विंग स्टेट्सवर राजकीय नेत्यांचे अधिक लक्ष असते. पेनसिल्व्हेनियातील बटलर पार्कमध्ये एका प्रचार सभेत यूथ सोशल प्लॅटफॉर्मवर बोलत असतानाच ट्रम्प यांच्यावर गोळी झाडण्यात आली. या हल्ल्यानंतर बायडेन यांनी, ‘अशा प्रकारची हिंसा हे आजारी मानसिकतेचे लक्षण आहे. आम्ही ते सहन करू शकत नाही,’ अशा शब्दांत आपली प्रतिक्रिया दिली. मात्र त्यानंतरही, बायडेन यांचे हे वक्तव्य आणि प्रत्यक्षातील त्यांची राजकीय भूमिका याविषयी मोठ्या प्रमाणात साशंकता व्यक्त होत आहे.

सिक्रेट सर्व्हिसेसवर प्रश्नचिन्ह
या हल्ल्याच्या चौकशी करणाऱ्या ‘एफबीआय’च्या प्राथमिक माहितीनुसार , हल्लेखोर थॉमस मॅथ्यू क्रूक्सने ट्रम्प यांच्या पक्षाचे सदस्यत्व घेतले होते. परंतु, डेमोक्रॅटिक पक्षाशी संबंधित एका संघटनेला देणगीही दिली होती. त्यामुळे हल्ला करण्यामागे त्याचा उद्देश काय होता, हे अजूनही नेमके समोर येऊ शकलेले नाही. एकीकडे, अमेरिकेची सुरक्षा व्यवस्था ही जगातील सर्वोत्तम आणि शक्तिशाली सुरक्षा यंत्रणा मानली जाते. व्हाइट हाऊस, ट्रेझरी बिल्डिंग, पेंटॅगॉनसारख्या संस्था, विदेशी दूतावास यांची सुरक्षा व्यवस्था सिक्रेट सर्व्हिसेसकडे असते. त्याचप्रमाणे राष्ट्राध्यक्ष, उपाध्यक्ष आणि त्यांच्या अनुपस्थितीत त्या पदावर असणाऱ्या व्यक्ती, त्यांचे कुटुंबीय, माजी राष्ट्राध्यक्ष आणि त्यांचे कुटुंबीय, अध्यक्ष व उपाध्यक्षपदाचे संभाव्य उमेदवार, अमेरिकेच्या दौऱ्यावर येणारे जागतिक नेते आणि राष्ट्राध्यक्षांनी आदेश दिलेल्या व्यक्तींनाही सिक्रेट सर्व्हिसेसकडून सुरक्षा दिली जाते. मात्र, ट्रम्प यांच्यावरील प्राणघातक हल्ल्यानंतर या यंत्रणेवरच प्रश्नचिन्ह निर्माण झाले आहे.

रक्ताने माखलेल्या प्रतिमेची ‘फाइट!’
ट्रम्प अमेरिकेचे माजी अध्यक्ष तर आहेतच, शिवाय यंदा होणाऱ्या राष्ट्राध्यक्षपदाच्या निवडणुकीतील रिपब्लिकन पक्षाचे प्रबळ उमेदवार आहेत. ते कडव्या राष्ट्रवादी समाजघटकांमध्ये अधिक लोकप्रिय आहेत. त्यामुळे त्यांची सुरक्षा बायडेन ही प्रशासनाच्या दृष्टीने अधिक महत्त्वाची जबाबदारी आहे. कोणत्याही देशाच्या सर्वोच्चपदी विराजमान झालेल्या किंवा होऊ शकणाऱ्या नेत्यावर असा प्राणघातक हल्ला होणे, हे तिथल्या लोकशाही व्यवस्थेसाठी घातक असते. दुसरीकडे, या हल्ल्यानंतर अमेरिकेचे राजकारण मोठ्या प्रमाणात ढवळून निघाले आहे. रिपब्लिकन नेते या हल्ल्यासाठी डेमोक्रॅटिक पक्षाला दोष देत आहेत. विशेष म्हणजे, ओहयोचे सिनेटर आणि ट्रम्प यांचे उपाध्यक्षपदाचे उमेदवार जेम्स डेव्हिड व्हॅन्स यांनी ट्रम्प यांच्यावरील हल्ल्यासाठी बायडेन यांच्यावरच निशाणा साधला आहे. आता येत्या निवडणुकीत, रक्ताने माखलेला चेहरा आणि मूठ बांधून ‘फाइट!’ असा नारा देत उंचावलेला हात या स्थितीतील ट्रम्प यांची प्रतिमा राजकीय वातावरण आपल्या बाजूला वळवण्यासाठी उपयोगात आणली जाईल.

आंतरराष्ट्रीय परिणाम काय होतील?
ट्रम्प यांच्यावरील हल्ल्याबाबत अनेक देशांकडून साधक-बाधक प्रतिक्रिया आल्या आहेत. फ्रान्सचे अध्यक्ष इमॅन्युअल मॅक्रॉन यांनी, ‘हा हल्ला लोकशाहीची शोकांतिका” असल्याची प्रतिक्रिया दिली आहे. कॅनडा, मेक्सिको, ब्रिटन, जर्मनी, आदी देशांनीही, लोकशाहीसाठी ही घटना धोकादायक असल्याचे म्हटले आहे. त्याचवेळी, महासत्ता म्हणून भविष्यात अमेरिकेचा दरारा कायम राहिल का, असाही प्रश्न उपस्थित झाला आहे. रशिया, चीन, उत्तर कोरिया, इराण यांसारखे देश या घटनेचे कसे भांडवल करतील? अमेरिकेच्या ‘नाटो’मधील दबदब्याचे काय होईल? इतर देशांतील लोकशाही व्यवस्थांवर याचा कसा परिणाम होईल? असे अनेक प्रश्न आता निर्माण झाले आहेत. या प्रश्नांची उत्तरे अमेरिकन लोकशाहीच्या भविष्यातील वर्तनातूनच मिळतील.

एकूणच, ट्रम्प यांच्यावर झाडली गेलेली गोळी ही केवळ त्यांच्या कानशिलालाच नव्हे, तर एका अर्थाने अमेरिकेच्या लोकशाहीला चाटून गेली आहे. अमेरिकेच्या राजकारणात हिंसा नवी नसली, तरी या शतकात तिथे अशा घटना घडलेल्या नाहीत, हेही महत्त्वाचे. त्यामुळे ट्रम्प यांच्यावरील हल्ल्यानंतर आता तिथल्या सुरक्षा व्यवस्थेच्या क्षमतेचे जसे मूल्यमापन होईल, तसे त्या देशाच्या लोकशाहीचे ‘स्व’त्वही जोखले जाईल.

(संपर्क – sukhadevsundare@gmail.com)