देश – परदेश: महान देश म्हणजे नेमके काय?

गेले काही दिवस मी फ्रान्समध्ये भटकंती करत महानतेची बीजे शोधण्याचा प्रयत्न करतोय. महानता ही एक संकल्पना आहे. राजेशाहीसुद्धा कल्याणकारी असू शकते आणि लोकशाहीच्या नावाखालीही दडपशाही घडू शकते. फ्रान्समध्ये फिरताना गवसलेले इथल्या महानतेचे काही धागे या सदराच्या दोन भागांतून मी उलगडणार आहे.
– एक –
एखादा देश महान कसा होतो? कुठल्या देशाला महान म्हणावे? कोणते निकष असतात त्याला महान ठरवणारे? आणि तो देश महान आहे की नाही, याचा निर्णय कोण घेणार? प्रबळ राजकीय किंवा लष्करी सत्ता हा महान असण्याचा निकष आहे का? आर्थिक किंवा औद्योगिक श्रीमंतीला महानतेचे लक्षण मानता येईल का? जिथे महान व्यक्ती जन्मतात, त्या देशाला महान म्हणता येईल का? की फक्त इतिहासात रमणारा देश महान म्हणावा?
अनेक राजकीय इतिहासाच्या विश्लेषकांनी वेगवेगळ्या पद्धतींनी या गोष्टीची समीक्षा किंवा निरुपण केले आहे. पण, ‘Proof of Pudding is in eating’ असे म्हणतात. म्हणजे, ‘भाकरी’चा पुरावा ती खाण्यातच असतो. नाहीतर नुसताच बोलाचा भात अन् बोलाचीच कढी! सगळ्याच प्रगत देशांना ‘महान’ म्हणता येईल का? तर नाही. थोडक्यात, या महानतेचा अनुभव नागरिकांना मनापासून झाला पाहिजे. भारतीय जनता आजही पाश्चात देशांचे अनुकरण (कधी अंध, कधी डोळस) करते आणि शक्य असेल, तर तिथे स्वतःला किंवा मुलाबाळांना स्थायिक करू इच्छिते. आज साडेतीन कोटी भारतीय विदेशात राहतात आणि ही संख्या दिसामासाने वाढत चाललीय. असे का? महान देशाचे लोक विदेशाकडे धाव घेतात का? का घेतात? जिथे जातात तिथली महानता त्यांनी मनातून मानलेली / स्वीकारलेली असते का?
या सर्व प्रश्नांची सरळसोट उत्तरे अशक्य आहेत. गेले काही दिवस मी फ्रान्समध्ये भटकंती करत महानतेची बीजे शोधण्याचा प्रयत्न करतोय. पण, त्याआधी हे सांगितले पाहिजे की, कोणताही देश, मग तो कितीही महान असला, तरी परिपूर्ण असणे शक्य नाही. महानता ही एक संकल्पना आहे. राजेशाहीसुद्धा कल्याणकारी असू शकते आणि लोकशाहीच्या नावाखालीही दडपशाही घडू शकते. उत्तम लोकशाही अनेकदा हुकूमशहांसाठीचे तालीम क्षेत्र ठरू शकते. असो.
फ्रान्समध्ये फिरताना मला इथल्या महानतेचे धागे गवसले. त्यातील काही धागे या सदराच्या दोन भागांतून मी उलगडणार आहे.
पहिली गोष्ट म्हणजे, इथल्या लोकशाही व्यवस्थेचे देशातील जनतेच्या मनात असलेले स्थान. राजेशाही, साम्राज्यवाद या टप्प्यातून गेलेल्या फ्रान्सने ‘स्वातंत्र्य, समता आणि बंधुते’चा मंत्र जगभर पोहोचवला. अमेरिकेतला स्वातंत्र्यदेवतेचा पुतळा ही फ्रान्सची देणगी मला प्रतिकात्मक आणि फ्रान्सची महानता अधोरेखित करणारी वाटते. भारतासह जगभरातील अनेक देशांच्या संविधानात स्वातंत्र्य, समता आणि बंधुतेला अग्रस्थान देण्यात आले आहे. फ्रान्सच्या सर्वसामान्य नागरिकांमध्ये ही मूल्ये भिनलेली आहेत. एकमेकांविषयी आदरभावना आणि विनम्रता देशात सर्वत्र पाहायला मिळणे, हा त्याचाच परिपाक आहे.
दुसरे, लोकशाहीच्या अंमलबजावणीत कायदा आणि सुव्यवस्था या शब्दांना खूप महत्त्व आहे. कायद्याचे पालन हा लोकशाहीतील सुव्यवस्थेचा गाभा आहे. सुव्यवस्था राखणे ही प्रशासनाची जबाबदारी आहेच; पण शिस्त आणि अनुशासन जनतेने पाळायचे असते. इथे मी गर्दी पाहिली, पण गोंधळ दिसला नाही. धुवांधार पाऊस अनुभवला, पण शहरांचे तुंबणे नाही. प्रचंड वाहतूक असूनही अपघात, हॉर्न आणि गाडी पुढे पळवण्याचा सोस नाही. दुकानासमोर चार लोक आले तर ते आपोआप रांग बनवतात. अशा सर्व गोष्टींना मी महानतेची बीजे मानतो.
तिसरे, इतिहास – संस्कृतीविषयीचे भान आणि सार्थ अभिमान भारताप्रमाणेच फ्रान्समध्ये आहे. पण, या गोष्टी वायफळ गप्पांमध्ये आढळत नाहीत. इतरांना कमी लेखण्यासाठी त्या उपयोगात येत नाहीत. किंबहुना, इतिहास – संस्कृती या गोष्टी आपल्याला सहज अनुभवता येतात. इतिहासाचे जतन – संवर्धन करणारी ‘लूव्र’सारखी वस्तुसंग्रहालये, अद्यापनातील आणि संशोधनातील स्वातंत्र्य जपणारी विद्यापीठे या सर्वांकडून भाषा, संस्कृती, इतिहासाचे निष्पक्ष मूल्यमापन व संवर्धन केले जाते. सामान्य नागरिकांच्या संवादात मला कधीच नेपोलियनचे नाव ऐकू आले नाही. ऐतिहासिक व्यक्तींची (मग ती राज्यकर्ती, प्रशासक, साहित्यिक अशी कोणीही असो) स्मारके जपलेली आहेत. पण, प्रत्येक ठिकाणी त्यांच्या पुतळ्यांपेक्षा त्यांच्याविषयीच्या माहितीचे फलक लावलेले आहेत. इतिहासाचा गाजावाजा करण्यापेक्षा गडकोटांच्या संवर्धनात, दस्तऐवजीकरणात ऊर्जा खर्च करणाऱ्या दृश्य प्रयत्नांमध्ये मला इथल्या महानतेचे दर्शन होते.
चौथी गोष्ट म्हणजे, नागरिकांच्या मूलभूत गरजा प्रशासन कशाप्रकारे पूर्ण करते, यामध्ये त्या देशाची महानता शोधता येते. दक्षिण फ्रान्समधील या छोट्याशा शहरात आठवडी बाजारात घेतलेली ताजी फळे आम्ही सार्वजनिक नळावर धुवत होतो. हे पाणी पिता येईल का, असाही आमचा विचार सुरू होता. तिथून जाणाऱ्या ऐंशीपेक्षा जास्त वयाच्या एका महिलेने आमच्याकडे बघत मोडक्या इंग्रजीत, ‘तुम्ही हे पाणी पिऊ शकता..’ असे सांगितले. फ्रान्समध्ये कुठेही तुम्ही सार्वजनिक किंवा घरातील नळाचे पाणी बिनदिक्कत पिऊ शकता. शिवाय, सगळीकडे 24×7 पाणी उपलब्ध असते. ‘उदंड जाहले पाणी’ या समर्थांच्या उक्तीचा अर्थ मला नव्याने उमजतो आहे. घरासाठी, शेतीसाठी पुरेसे पाणी सर्व वर्गांतील नागरिकांसाठी मुक्तपणे किंवा माफक दरात उपलब्ध असणे याला सुद्धा महानतेचे लक्षण मानायला हवे. जे पाण्याचे तेच विजेचे. एकदा एका खेडुताने लेनिनला ‘कम्युनिझम म्हणजे काय?’ असा प्रश्न विचारला. तेव्हा लेनिनने, ‘कम्युनिझम म्हणजे प्रत्येक घरात वीज’ असे उत्तर दिले होते. रशियातही सर्वांना माफक दरात अविरत वीज मिळते. उजेडच उजेड. या मूलभूत सोयी, अन्न, वस्त्र, निवारा जेव्हा सर्वांना उपलब्ध असतो, त्या स्थितीलाच महानता म्हणावे.
(क्रमश:)

(संपर्क – dmulay58@gmail.com)