मिन्हाज मर्चट यांचा कॉलम: सोन्याचा अधिक उत्पादक वापर‎कसा करता येईल अर्थव्यवस्थेत?‎, भारतीयांना सोन्याचे खूप आकर्षण आहे‎

‎‎‎‎‎‎‎‎आज भारतीय कुटुंबांकडे जगातील दहा सर्वात मोठ्या‎मध्यवर्ती बँकांच्या सोन्याच्या साठ्यापेक्षा जास्त सोने‎आहे – अमेरिका, जर्मनी, रशिया, फ्रान्स, चीन, इटली,‎स्वित्झर्लंड, जपान, तुर्की व खुद्द भारत! भारतीय‎घरांमध्ये सुमारे २५,००० टन सोने साठवलेले आहे. हे‎अमेरिकन सरकारच्या सोन्याच्या साठ्याच्या (८,१३३‎टन) तिप्पट व रिझर्व्ह बँकेच्या (८७९ टन) सोन्याच्या‎साठ्याच्या जवळजवळ ३० पट आहे.‎

आजच्या भावानुसार भारतात देशांतर्गत सोन्याची‎किंमत किती असेल? सोन्याचे भाव बऱ्याच काळापासून‎वाढत आहेत, परंतु गेल्या काही वर्षांत भू-राजकीय‎अस्थिरतेमुळे त्यात वाढ झाली आहे. सध्याच्या दर तोळा‎(१० ग्रॅम) सुमारे १ लाख रुपये (१,२०० डाॅलर) या‎भावानुसार भारतीय घरांमध्ये साठवलेल्या २५,००० टन‎सोन्याचे मूल्य सुमारे ३ ट्रिलियन डॉलर्स इतके आहे. हे‎भारताच्या २०२५ च्या ४.१९ ट्रिलियन डॉलर्सच्या‎जीडीपीच्या सुमारे ७५ टक्के आहे.‎

असा अंदाज आहे की, यापैकी एकट्या भारतीय ‎‎महिलांकडे २४,००० टनांपेक्षा जास्त सोने आहे. हे‎अमेरिका, जर्मनी (३,३०० टन), इटली (२,४५० टन), ‎‎फ्रान्स (२,४०० टन) आणि रशिया (१,९०० टन) या ‎‎देशांच्या मध्यवर्ती बँकांकडे असलेल्या सोन्याच्या ‎‎साठ्यापेक्षा जास्त आहे. ऑक्सफर्ड गोल्ड ग्रुपच्या ‎‎अहवालानुसार, जगातील एकूण सोन्यापैकी ११ टक्के‎सोने भारतीय महिलांकडे आहे.‎

भारतीयांच्या सोन्यावरील या अफाट प्रेमामागील‎कारण काय आहे? ही एक सुरक्षित आणि स्थिर‎गुंतवणूक मानली जाते. गेल्या २५ वर्षांतच सोन्याचा भाव‎४,००० रु. प्रति १० ग्रॅमवरून सुमारे १,००,००० रु. प्रति १०‎ग्रॅम इतका वाढला – २५ वर्षांत २५ पट वाढ. चक्रवाढ‎आधारावर सोन्याचे मूल्य दरवर्षी सुमारे १४ टक्क्यांनी‎वाढले आहे आणि ते दर पाच वर्षांनी दुप्पट होत आहे.‎त्या तुलनेत २००० ते २०२५ दरम्यान बीएसई सेन्सेक्स‎६,००० वरून ८०,००० पेक्षा जास्त अंकांपर्यंत वाढला‎आहे – २५ वर्षांत जवळजवळ १४ पट वाढ. हे १२ टक्के‎चक्रवाढ वार्षिक वाढ दर (सीएजीआर) दर्शवते.‎

सोने दीर्घकाळात इक्विटीपेक्षा चांगले कामगिरी करते.‎शेअरच्या तुलनेत सोन्याचे भाव कमी अस्थिर असतात.‎जगातील सर्वात रूढीवादी गुंतवणूकदारांपैकी एक‎असलेल्या भारतीय महिलांना हे चांगलेच माहिती आहे.‎सोन्यामुळे भारतीय कुटुंबांना लग्नासाठी पैसे उभारण्यास‎आणि दिवाळखोरी टाळण्यास मदत झाली आहे. पण,‎आर्थिक सुरक्षेसाठी ठेवलेल्या मृत मालमत्तेपेक्षा‎भारताच्या अर्थव्यवस्थेत सोन्याचा वापर अधिक‎उत्पादकपणे कसा करता येईल? आरबीआयच्या सोने‎गुंतवणूक योजनेला मर्यादित यश मिळाले आहे. सोने‎साठवण्याला पर्याय प्रदान करणे हे सॉवरिन गोल्ड बाँडचे‎उद्दिष्ट आहे. आरबीआयने म्हटल्याप्रमाणे सॉवरेन गोल्ड‎बाँड हा एक चांगला पर्याय आहे. यामुळे साठवणुकीचा‎धोका व खर्च कमी होतो. गुंतवणूकदारांना परिपक्वतेच्या‎वेळी सोन्याचे बाजार मूल्य व नियतकालिक व्याज‎याची खात्री दिली जाते. सोन्याचा दागिने म्हणून वापर‎करण्याच्या बाबतीतही सॉवरिन गोल्ड बाँड समस्यांपासून‎मुक्त आहे. परंतु, भारतीयांत भौतिक सोन्याचे आकर्षण‎इतके तीव्र आहे की, सॉवरिन गोल्ड बाँड पूर्णपणे‎लोकप्रिय झालेले नाहीत.‎

२०२४-२५ मध्ये भारताने ५८.०१ अब्ज डॉलर्सचे सोने‎आयात केले. तस्करीला आळा घालण्याच्या उद्देशाने‎आयात शुल्क १५ वरून ६ टक्क्यांपर्यंत कमी केल्याने‎२०२३-२४ मध्ये सोन्याची आयात २७ टक्क्यांनी वाढली.‎२०२४-२५ मध्ये भारताची एकूण व्यापारी तूट ९४.२६‎​​अब्जडा ॅलर होती. म्हणूनच २०२४-२५ मध्ये भारताची‎५८.०१ अब्ज डॉलर्सची सोन्याची आयात ही भारताच्या‎‎‎‎‎‎‎‎‎‎‎‎‎‎‎‎‎‎‎व्यापार तुटीचा एक प्रमुख घटक आहे. तथापि,‎भारताच्या आयात बिलातील सर्वात मोठा घटक कच्चे‎तेल आहे, ज्याने २०२४-२५ मध्ये १३३ अब्ज डॉलर्सचे‎योगदान दिले.‎

सोन्याची आयात ही कच्च्या तेलाच्या आयातीपैकी‎निम्मी आहे आणि त्यावर नियंत्रण ठेवणे सोपे असले‎पाहिजे. परंतु, दरवर्षी अधिकाधिक सोने खरेदी‎करण्याची भारतीय कुटुंबांची अतृप्त भूक भारताची‎व्यापारी तूट वाढवत आहे. सोन्याकडे असलेले आकर्षण‎केवळ आर्थिकच नाही, तर सांस्कृतिक आणि‎भावनिकही आहे. भारतीय महिलांकडे ३ ट्रिलियन‎डॉलर्स किमतीचे २४,००० टनांपेक्षा जास्त सोने‎असल्याने आणि गेल्या आर्थिक वर्षात त्यांनी ५८ अब्ज‎डॉलर्स किमतीचे अंदाजे ६०० टन सोने खरेदी केले‎असल्याने सोन्याच्या किमती तेजीत राहण्याची शक्यता‎आहे.‎